هرگاه بخواهید شخصیت های تاریخی را تا حدودی به درستی قضاوت نمایید می بایست تمامی اسناد و مدارک موجود( داخلی و خارجی) را بررسی نمایید و پس از تحلیل تمامی آنها به نتیجه گیری بپردازید و لذا مطالعه چند کتاب نمی تواند نمایانگر تمامی مسائل باشد.

میرزا کوچک خان یکی از مبارزان با تحصیلات حوزوی بود که پس از سال ها صرف عمر خود در فراگیری علوم دینی و ورود به عرصه مبارزه نهایتا در ۱۱ آذر ۱۳۰۰ شمسی وفات کرد.

اینکه بگوییم وی هیچ قصدی برای تشکیل منطقه تحت اختیار خود نداشته صحیح نیست چنانکه اسناد مختلفی نظیر تشکیل« جمهوری شوروی(شورایی) ایران» دال بر آن است که منطقه ای جدای از حاکمیت رسمی ایران ایجاد شده بود اما این آیا به معنی تجزیه طلبی بوده است؟ ساده ترین و مهمترین پاسخی که می توان به این مسئله داد این است:

کسانی که در عرصه مبارزاتی فعالیت داشته و دارند می دانند که برای ایجاد و پیشروی تدریجی یک نهضت که به شکل عملیاتی و نه صرفا ایدئولوژیک همراه باشد، نمی توان کار را از تمامی نقاط خاک یک کشور آغاز نمود و می بایست با ایجاد پایگاه های محوری و منطقه ای، رفته رفته سایر نقاط هدف را با خود همراه کرد و در غیر این صورت آن نهضت، محکوم به شکست خواهد بود و لذا عملکرد میرزا و بخشی از مبارزان آن ایام نه به سبب تجزیه ایران که به منظور ایجاد پایگاه مبارزاتی مستقل و تلاش برای وسعت بخشیدن این پایگاه به سایر بخش های ایران بوده و چاره ای جز این قابل تصور نمی باشد.

همکاری نمودن و استفاده از ظرفیت سایر کشورها نیز در جایی گماشتگی محسوب می شود که آرمان ها و اهداف خود را بر اساس دستورات و منویات آنها پایه گذاری و ایجاد کرد و این در حالی است که از عملکرد وی در مسائل مختلف نهضت جنگل و مخالفت با برخی سیاست های شوروی این به خوبی قابل درک است که میرزا بر خلاف افرادی مثل« پیشه وری» گماشته آنها نبوده و صرفا لازم بود تا از امکانات آنها به منظور نیل به اهدافش بهره مند شود.