کلثوم ننه یا عقائد النساء، کتابی طنز آمیز است که به نقد دینداری عامیانه و تفکرات خرافی رایج میان زنان ایرانی در دوره صفویه پرداخته که احتمالا به قلم آقا جمال خوانساری که از علمای اصفهان بود نگاشته شده است.
مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعه مینويسد:
كلثوم ننه يكى از چهار فقيه خيالى است كه به خاطر جلالت و بزرگى او، كتاب به نامش نامگذارى شده است، كتابى شريف و رمانى انتقادى، لطيف و خنده آور میباشد در اين كتاب پايه مذاهب چهارگانه و بیپايگى پارهاى از نظريه هاى متداول بين مردم، تشريح شده است، و بسيارى از بدعتهايى را كه نابهجا به دين نسبت داده مىشود بيان داشته است، اين كتاب از آقا جمال الدين فرزند آقا حسين خوانسارى (در گذشته ۱۱۲۵ ق) است و چاپ شده است[۱]
به سبب اهمیت و زیبایی شناسی این اثر، ترجمه ی آن را به زبان های انگلیسی، فرانسوی و ترکی نیز به نگارش درآورده اند.
در بخشی از این کتاب در باب «تعویذ و چشم زخم »به طعنه می نویسد:
« اول: مهرههاى كبود، كه خوش رنگ باشد. دوم: شاخ آهو. سوم: ناخن پلنگ، و كلثوم ننه گفته كه: آن شاخ بايد به نقره گرفته شود. چهارم: مهره سفيد، كه آن را ك … گربه گويند، به اصطلاح زنان؛ و اين عظيمتر است. پنجم: نفس حمار، و به قول اصح بايد كوچكتر باشد از خرما خرك، و بعضى گفته اند كه: هرچه بزرگتر باشد بهتر است. ششم: پارچه كبود، كه به اتفاق جميع علما از جمله تعويذات جليله است، و خاله جان آقا گفته كه: بايد پارچه كبود را در روز چهارشنبه پيش چشم بر بندد. هفتم: بابا غورى، كه آن هم مهره است، و اين قول احوط است. و از اين مقوله بسيار است كه ذكر آنها موجب تطويل كلام است. و بعضى، پنبه چهل رنگ گفته اند؛ و كلثوم ننه گفته كه: اين پارچه پنبهاى بايد، هريك از جايى باشد، و لازم است كه از كسى گرفته باشند، كه داغ فرزند نديده باشد، و فرزندش مانده باشد، و اين قول قوتى دارد. هشتم: اسپند سوزانيدن، بهتر آن است كه در غروب آفتاب باشد، و اكثر علما قائلند كه بايد شنبه خريده شود، و اين احوط است.
و بی بى شاه زينب گفته كه: هرگاه خواهند اثرش بيشتر باشد، به در دكان عطارى روند و بگويند: اسپند دارى؟ چون گويد: بلى، از آنجا بگذرند و در جاى ديگر رفته، بگيرند، و اين احوط است. و آداب سوزانيدن اسپند آن است كه، اگر شب جمعه بسوزانند بهتر است، به اعتبار اينكه تمام بيماریها رفع مىشود. و اگر بر كف پا بمالند، براى هرعلت، آن علت زايل گردد. و در وقت سوزانيدن بگويند: بتركد چشم حساد و حسود، بر افتد منافق و جهود. و بعد از آن، اسم دشمنان خود را كه دانند بگويند. و از سياهى اسپند، بعد از آنكه سوخته باشد، بايد بر كف پا و دست و سر بينى ايشان كشيده شود، كه تأثير عظيم دارد.[۲]»
البته لازم به تذکر نیست که خواننده هوشیار و آگاه، ذهن خود را تنها به این مورد(برخی از زنان دوره صفوی) متوقف نسازد بلکه این کتاب می تواند عنوان عامی برای تمامی این دسته از تفکرات عامیانه باشد که بعضا در میان برخی افراد که به عالم دینی نیز شهره هستند و عقاید و اعمال بدون سند و مدرک اسلامی را ترویج می دهند هم شامل شود.
[۱] آقا جمال الدين خوانسارى، كلثوم ننه، آقا جمال خوانسارى – قم، چاپ: اول، ص۸،انتشارات آل عبا، ۱۳۸۲ش.
[۲] همان،ص۴۸